نیاز گوسفندان به مکمل‌های معدنی و ویتامینه
گوسفندان یکی از مهمترین گونه‌های دام سبک در سیستم‌های دامپروری جهان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است. نقش این حیوان در تأمین گوشت، شیر، پشم و پوست، اهمیت اقتصادی و اجتماعی ویژه‌ای برای جوامع روستایی و عشایری دارد. بهره‌وری بالای گله‌های گوسفند نیازمند مدیریت صحیح در جنبه‌های گوناگون به‌ویژه تغذیه است، چراکه بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد هزینه‌های پرورش دام به خوراک اختصاص دارد.
اگرچه چربی، پروتئین و آب از اجزای اصلی جیره غذایی دام به شمار می‌آیند، اما ریزمغذیها شامل مواد معدنی و ویتامین‌ها نیز نقشی کلیدی در حفظ سلامت عمومی، افزایش کارایی تولیدی و تولیدمثلی، رشد و تقویت سیستم ایمنی ایفا می‌کنند. اهمیت این ترکیبات زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم کمبود آن‌ها حتی در مقادیر بسیار کم می‌تواند عملکرد کلی گله را به‌طور چشم‌گیری کاهش دهد و زیان‌های اقتصادی قابل‌توجهی به همراه داشته باشد.
با توجه به اینکه بسیاری از منابع خوراکی مورد استفاده در تغذیه گوسفندان به‌ویژه در سیستم‌های سنتی یا مرتعی ممکن است از نظر برخی عناصر معدنی یا ویتامین‌ها فقیر باشند، استفاده از مکمل‌های معدنی و ویتامینه در جیره دام‌ها، به‌عنوان یک راهکار مؤثر و علمی برای پیشگیری از کمبودها و ارتقاء بهره‌وری توصیه می‌گردد. از طرف دیگر، شناخت دقیق نیازهای دام و شرایط اقلیمی و تغذیه‌ای منطقه می‌تواند از بروز مسمومیت‌های ناشی از بیش‌بود برخی ریزمغذیها نیز جلوگیری کند.
تغذیه صحیح و متعادل، ستون اصلی حفظ سلامت، افزایش بهره‌وری و کاهش تلفات در پرورش گوسفند محسوب می‌شود. در این میان، مکمل‌های معدنی و ویتامینه نقش غیرقابل انکاری در تأمین نیازهای فیزیولوژیک، تقویت سیستم ایمنی، بهبود عملکرد تولیدی و تولیدمثلی دارند. کمبود یا عدم تعادل این ریزمغذیها ممکن است منجر به بروز بیماری‌های متابولیک، کاهش باروری، کاهش رشد و حساسیت بیشتر به بیماری‌ها گردد.
با توجه به اهمیت این موضوع، در ادامه به بررسی نقش حیاتی مواد معدنی و ویتامین‌ها در بدن گوسفند، علائم کمبود و منابع تأمین آن‌ها پرداخته می‌شود تا بستری علمی برای بهینه‌سازی جیره‌های غذایی و ارتقاء عملکرد گله‌ها فراهم گردد.
۱. اهمیت مواد معدنی در تغذیه گوسفند
مواد معدنی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- مواد معدنی ماکرو (پرنیاز یا پرمصرف): شامل کلسیم(Ca)، فسفر(P)، پتاسیم (K)، سدیم(Na)، کلر(Cl)، منیزیم (Mg)و گوگرد (S).
- مواد معدنی میکرو (کم نیاز یا کم مصرف): شامل مس(Cu)، روی(Zn)، منگنز (Mn)، سلنیوم(Se)، کبالت(Co)، آهن(Fe)، ید (I)و مولیبدن (Mo).
نقش‌های کلیدی مواد معدنی:
- کلسیم و فسفر: تنظیم نسبت Ca:P برای جلوگیری از اختلالاتی مانند سنگ‌های ادراری ضروری است. نسبت بهینه معمولاً ۲:۱ در نظر گرفته می‌شود.
- منیزیم: کمبود آن باعث بروز تتانی مرتعی (Grass Tetany) خصوصاً در چرای بهاره می‌شود.
- مس: جهت سنتز میلین، خونسازی و رشد لازم است، اما حساسیت بالایی در مسمومیت با مصرف مازاد مس وجود دارد که در نژادهای مختلف میزان این حساسیت متفاوت است.
- سلنیوم: در آنزیم گلوتاتیون پراکسیداز نقش دارد و کمبود آن باعث بیماری عضله سفید (White Muscle Disease) می‌شود.
- کبالت: جهت سنتز ویتامین B12 در شکمبه حیاتی است.
- ید: جهت عملکرد صحیح غده تیروئید و جلوگیری از گواتر ضروری است.
۲. نقش ویتامین‌ها در سلامت گوسفندان
ویتامین‌های محلول در چربی:
- ویتامین A: پیش‌ساز آن (بتاکاروتن) در خوراک‌های سبز وجود دارد و برای بینایی، باروری، و یکپارچگی سلول‌های اپی‌تلیال ضروری است.
- ویتامین D: تنظیم متابولیسم کلسیم و فسفر و جلوگیری از نرمی استخوان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
- ویتامین E: آنتی‌اکسیدان قوی؛ به همراه سلنیوم در جلوگیری از آسیب اکسیداتیو و افزایش ایمنی مؤثر است.
- ویتامین K: برای انعقاد خون ضروری است، هرچند معمولاً در نشخوارکنندگان کمبود آن نادر است.
ویتامین‌های محلول در آب:
- نشخوارکنندگان قادر به سنتز بیشتر ویتامین‌های گروه B در شکمبه هستند. با این حال، شرایطی مانند استرس، آنتی‌بیوتیک‌تراپی، اسیدوز شکمبه‌ای، یا کیفیت پایین خوراک می‌تواند منجر به کمبود آن شود.
- ویتامین B12: برای متابولیسم انرژی و سنتز DNA ضروری است و وابسته به کبالت است.
- ویتامین C: به‌طور معمول در بدن سنتز می‌شود، اما در زمان استرس یا بیماری ممکن است مصرف مکمل مفید باشد.
۳. منابع تأمین مکمل‌های معدنی و ویتامینه
- پیش‌مخلوط‌های معدنی و ویتامینه (پرمیکس‌ها): یکی از بهترین روش ها برای تأمین مواد معدنی و ویتامین های مورد نیاز دام می باشد که با اضافه کردن به کنسانتره یا مواد خوراکی استفاده می شود.
- بلوک‌های لیسیدنی مواد معدنی: روش اقتصادی و مناسب برای تأمین روزانه مواد معدنی، به‌خصوص در سیستم استفاده از چرا است. از مهمترین مشکلاتی که در این روش وجود دارد عدم کنترل و نظارت بر مصرف مواد معدنی ست.
- تزریق ویتامین‌ها و مواد معدنی: در زمان‌های خاص مانند دوره آبستنی، واکسیناسیون، یا بعد از بیماری می توان استفاده کرد. تهاجمی بودن این روش و وارد شدن استرس به حیوان از مهمترین مشکلات این روش می باشد.
۴. عوارض کمبود و بیش‌بود (تُکسمی) مواد معدنی و ویتامین‌ها
- کمبود مس: رنگ‌پریدگی پشم، کاهش رشد و اختلالات عصبی.
- کمبود سلنیوم: ضعف عضلات، سقط جنین و کاهش ایمنی.
- کمبود ویتامین A: شب‌کوری، کاهش باروری و سقط.
- کمبود ویتامین D: نرمی استخوان، لنگش و ضعف عمومی.
- بیش‌بود مس: مسمومیت شدید، همولیز و در برخی موارد مرگ دام.
۵. عوامل مؤثر بر نیاز به مکمل‌ها
- مرحله تولیدی: دام‌های شیرده، آبستن یا در حال رشد نیاز بیشتری دارند.
- نوع خوراک: تغذیه با علوفه خشک یا مراتع فقیر، کمبود عناصر خاصی را به دنبال دارد.
- اقلیم و خاک منطقه: خاک‌های فقیر از نظر سلنیوم، کبالت یا ید، خوراک دام‌ها را نیز دچار کمبود می‌سازد.
- سطح بهره‌وری: دام‌هایی با ژنتیک پربازده، نیازهای تغذیه‌ای بیشتری دارند.
نتیجه‌گیری:
تأمین مکمل‌های معدنی و ویتامینه متناسب با نیاز دام، مرحله تولیدی، شرایط زیست‌محیطی و جیره خوراکی، یکی از ارکان اصلی موفقیت در پرورش گوسفند است. بهره‌گیری از مشاوره‌های تخصصی تغذیه دامی، آنالیز دوره‌ای خوراک، و تنظیم جیره‌های متوازن، می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری اقتصادی، کاهش بیماری‌ها و بهبود کیفیت محصولات دامی گردد.
