تأثیر تعداد زایش بر عملکرد شیردهی: یافته‌های علمی و پیامدهای مدیریتی
در صنعت گاو شیری، تولید بیشتر و باکیفیت‌تر شیر همواره هدف اصلی دامداران بوده است. عوامل متعددی مانند تغذیه، مدیریت، ژنتیک و شرایط محیطی بر عملکرد شیردهی اثر می‌گذارند. اما یکی از پرسش‌های رایج این است که شکم (Parity) گاو یا حتی نوبت زایش مادر او چه نقشی در میزان تولید شیر، چربی و پروتئین دارد و در واقع تأثیر تعداد زایش بر عملکرد شیردهی چیست ؟
یک مطالعه تازه که در نشریه JDS Communications منتشر شده است، به این پرسش پرداخته و هم تأثیر شکم خود گاو و هم شکم مادر بر عملکرد دختر را بررسی کرده است. نتایج این تحقیق می‌تواند برای تصمیم‌گیری در زمینه اصلاح نژاد، مدیریت تولیدمثل و بهینه‌سازی برنامه‌های پرورش تلیسه‌ها بسیار ارزشمند باشد.
اهمیت شکم زایش در فیزیولوژی گاوهای شیری
هر بار که یک گاو زایمان می‌کند، تغییرات فیزیولوژیک و هورمونی در بدن او رخ می‌دهد. با افزایش سن و زایمان‌های بیشتر:
- سیستم پستانی کامل‌تر رشد می‌کند.
- توانایی متابولیکی برای تبدیل خوراک به شیر افزایش می‌یابد.
- گاو توان بیشتری در سازگاری با شرایط شیردهی پیدا می‌کند.
از همین رو معمولاً انتظار می‌رود که تولید شیر در زایش‌های بعدی بیشتر باشد. اما این روند همیشگی نیست؛ چراکه پس از یک اوج شیردهی، عوامل پیری، استرس فیزیولوژیک و کاهش توان متابولیکی باعث افت تولید می‌شوند.
یافته‌های تحقیق: تأثیر نوبت زایش گاو
افزایش تولید تا زایش پنجم
- تولید شیر، چربی و پروتئین از زایش اول تا زایش پنجم افزایش می‌یابد.
- گاوهای شکم پنجم به طور میانگین ۳۰ تا ۳۳ درصد بیشتر از گاوهای شکم اول شیر تولید کردند.
کاهش تدریجی بعد از اوج
- پس از زایش پنجم، روند تولید کاهش می‌یابد.
- با این حال حتی گاوهای مسن‌تر (زایش دهم و بالاتر) همچنان بیشتر از گاوهای زایش اول تولید داشتند.
کیفیت شیر و SCC
- شمار سلول‌های سوماتیک (SCC) از زایش دوم به بعد به صورت خطی افزایش یافت.
- افزایش SCC نشانه‌ای از کاهش کیفیت شیر و افزایش احتمال مشکلات پستانی است.
یافته‌های تحقیق: تأثیر نوبت زایش مادر بر عملکرد دختر
یکی از بخش‌های جالب این مطالعه بررسی این بود که آیا سن و نوبت زایش مادر هنگام تولد گوساله روی عملکرد آینده او تأثیر دارد یا خیر.
- دختران مادران مسن‌تر اندکی شیر بیشتری تولید کردند.
- بیشترین تفاوت در مادران زایش هفتم مشاهده شد: حدود ۱۹.۸ کیلوگرم شیر بیشتر در دختران آن‌ها نسبت به دختران مادران زایش اول.
- این اختلاف کمتر از ۰.۶٪ از کل تولید شیر بود؛ بنابراین از نظر بیولوژیکی و اقتصادی ناچیز است.
- جالب اینکه بالاترین SCC در دختران مادران جوان‌تر (زایش اول و دوم) بود و با افزایش نوبت زایش مادر، این شاخص کاهش یافت.
پیامدهای اقتصادی و مدیریتی
۱. انتخاب دام جایگزین
با توجه به نتایج، مهم‌ترین عامل نوبت زایش خود گاو است و تأثیر شکم مادر بسیار ناچیز مشاهده شد. بنابراین انتخاب تلیسه‌ها بر اساس سن یا نوبت زایش مادر ضرورتی ندارد.
۲. استفاده از اسپرم تعیین جنسیت شده
نتایج نشان می‌دهد که استفاده از اسپرم تعیین جنسیت شده (Sexed semen) روی گاوهای جوان و تلیسه‌ها هیچ مشکلی برای عملکرد نسل بعد ایجاد نمی‌کند. این موضوع به دامداران اجازه می‌دهد که به راحتی برای افزایش تولید گوساله‌های ماده سرمایه‌گذاری کنند.
۳. مدیریت گاوهای مسن‌تر
گاوهای مسن‌تر تولید بیشتری دارند، اما از نظر ژنتیکی معمولاً نسبت به گاوهای جوان‌تر ارزش کمتری دارند. بنابراین توصیه می‌شود که گاوهای مسن بیشتر برای تلقیح با نژادهای گوشتی استفاده شوند تا برای اصلاح نژاد شیری.
۴. بهره‌وری اقتصادی
با در نظر گرفتن هزینه‌های خوراک، درمان و نگهداری، نگه‌داشتن گاوها تا زایش پنجم می‌تواند بهینه‌ترین حالت باشد. پس از آن، باید با دقت بیشتری درباره ادامه نگهداری یا حذف آن‌ها تصمیم‌گیری کرد. زیرا ممکن است علاوه بر کاهش تولید، با افزایش ریسک بعضی بیماری ها مواجه شویم.
توصیه‌های کاربردی برای دامداران
- انتظار بیشترین تولید شیر را در زایش‌های چهارم و پنجم داشته باشید.
- افزایش SCC در زایش‌های بالاتر را جدی بگیرید و برنامه‌های پیشگیری از ورم پستان را تقویت کنید.
- در انتخاب تلیسه‌ها نگران سن یا نوبت زایش مادر نباشید؛ این عامل تأثیر اقتصادی معناداری ندارد.
- برای بهبود بهره‌وری و اصلاح نژاد، استفاده از اسپرم تعیین جنسیت شده (Sexed semen) روی تلیسه‌ها و گاوهای جوان بهترین انتخاب است.
- گاوهای مسن‌تر را بیشتر در برنامه‌های تلقیح نژادهای گوشتی قرار دهید تا بار ژنتیکی ضعیف به نسل بعد منتقل نشود.
جمع‌بندی
این تحقیق نشان داد که بزرگترین عامل در تولید شیر، نوبت زایش(شکم) خود گاو است و نه نوبت زایش مادر. اوج تولید در زایش پنجم اتفاق می‌افتد و سپس روند کاهش آغاز می‌شود. هرچند نوبت زایش مادر تأثیر مثبت در تولید شیر دختران دارد اما به دلیل ناچیزبودن مقدار اهمیت مدیریتی زیادی ندارد.
برای دامداران، این نتایج به معنای تمرکز بیشتر بر مدیریت صحیح تلیسه‌ها، انتخاب درست برای جایگزینی و بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند اسپرم تعیین جنسیت شده است. چنین اقداماتی می‌تواند هم رفاه دام را افزایش دهد و هم سودآوری دامداری را تضمین کند.
منبع:
Berry, D. P., & Downing, K. (2025). Relationship between cow parity and maternal parity on dairy cow lactation performance. JDS Communications, 6(544–547)
