ضرورت مصرف مکمل‌های معدنی و ویتامینه در گاوهای خشک و تلیسه‌های جایگزین
تأمین دقیق و متعادل ریزمغذی‌ها (ویتامین‌ها و مواد معدنی) در دام‌های در حال رشد یا در دوره‌های بحرانی فیزیولوژیکی، یکی از ارکان اساسی مدیریت تغذیه در دامداری‌های صنعتی محسوب می‌شود. گاوهای خشک و تلیسه‌های جایگزین از جمله گروه‌های پرورشی هستند که به دلیل شرایط خاص بدنی و متابولیکی، نیاز ویژه‌ای به مکمل‌های معدنی و ویتامینه دارند. بی‌توجهی به این نیازها می‌تواند موجب بروز اختلالات متابولیکی، کاهش عملکرد تولیدمثلی، تضعیف سیستم ایمنی و در نهایت کاهش بازده اقتصادی دام شود.
نیازهای تغذیه‌ای گاو خشک
گاو خشک در مرحله‌ی انتقال از پایان شیردهی به آغاز شیردهی جدید قرار دارد. این دوره با تغییرات فیزیولوژیکی و متابولیکی قابل توجهی همراه است و مدیریت دقیق تغذیه در آن حیاتی است. استفاده از مکمل‌های معدنی و ویتامینه در این دوره ضروری بنظر می رسد.
مرحله ابتدایی دوره خشکی Far-off
مرحله Far-off به بخش ابتدایی دوره خشکی گاو شیری گفته می‌شود که از زمان قطع شیردهی آغاز شده و تا حدود ۳ هفته پیش از زایش ادامه دارد. این مرحله فرصتی حیاتی برای بازیابی ذخایر بدنی، ترمیم بافت‌ها، و حفظ سلامت عمومی گاو است.
در حالی که تمرکز بسیاری از دامداران بر مرحله نزدیک زایش (Close-up) است، مرحله Far-off نیز نیازمند دقت در تغذیه و تأمین دقیق مواد معدنی و ویتامین‌هاست.
اهدف این دوره:
- حفظ سلامت عمومی گاو
- جلوگیری از تحلیل بافت‌ها
- آماده‌سازی دام برای مرحله بعدی (نه ورود زودهنگام به فاز متابولیک شدید)
مهمترین عناصر کلیدی مورد نیاز در Far-off
- کلسیم (Ca)
نقش: حفظ تعادل استخوانی؛ از مصرف زیاد کلسیم باید اجتناب شود تا مکانیسم‌های جبرانی فعال بمانند. - فسفر (P)
نقش: متابولیسم انرژی، ترمیم سلولی، و نقش در سلامت تولیدمثلی. - منیزیم (Mg)
نقش: جذب کلسیم، پیشگیری از هیپوکلسمی و پشتیبانی از عملکرد عضلات صاف. - سلنیوم (Se)
نقش: آنتی‌اکسیدان قوی، تقویت سیستم ایمنی، کاهش خطر جفت‌ماندگی و عفونت‌های رحمی. - ویتامین E
نقش: مقابله با استرس اکسیداتیو، کمک به عملکرد ایمنی و سلامت پستان. - روی (Zn)
نقش: ترمیم بافت‌ها، تقویت سیستم ایمنی، بهبود سلامت سم. - مس (Cu) و منگنز (Mn)
نقش: پشتیبانی از آنزیم‌های آنتی‌اکسیدان، سلامت تولیدمثلی، ساخت استخوان و بافت همبند.
نکات عملی برای مدیریت مکمل‌ها
- مکمل‌های معدنی و ویتامینه به صورت پیش‌مخلوط تجاری یا مکمل اختصاصی در جیره وارد می‌شوند.
- استفاده از آنالیز آزمایشگاهی خوراک پایه برای جلوگیری از کم یا بیش‌مقدار بودن مواد معدنی و ویتامین‌ها ضروری است.
- کنترل نمره بدنی (BCS) مهم است؛ نباید اجازه داد دام در این مرحله چاق یا لاغر شود (هدف BCS حدود 3.25 است).
مرحله Close-up
مرحله Close-up به سه هفته پایانی دوره خشکی (تقریباً ۲۱ روز پیش از زایش) اطلاق می‌شود. در این دوره گاو خشک باید به‌صورت جداگانه و با نظارت دقیق تغذیه‌ای و مدیریتی نگهداری شود. این مرحله نقش حیاتی در آماده‌سازی دام برای زایش و شروع موفق شیردهی ایفا می‌کند.
اهمیت تغذیه و مدیریت در این مرحله
با نزدیک‌شدن به زایش، نیازهای فیزیولوژیک گاو تغییر می‌کند و دام وارد فاز پیش‌زایشی می‌شود. در این دوره، هدف اصلی تغذیه‌ای و مدیریتی عبارت است از:
- پیشگیری از ناهنجاری‌های متابولیکی مانند تب شیر، کتوز و جفت‌ماندگی
- کاهش خطر بیماری‌های پس از زایش
- افزایش موفقیت در شروع شیردهی و سلامت پستان
- تطبیق سیستم گوارشی با جیره گاو شیری پس از زایش
نکات کلیدی مدیریتی و تغذیه‌ای
- استفاده از جیره با DCAD منفی
- افزایش تدریجی تراکم انرژی
- تطبیق با جیره پس از زایش
- تقویت سیستم ایمنی مصرف ویتامین E، سلنیوم، و عناصر ریزمغذی (روی، منگنز، مس)
پیشگیری از بیماری‌های متابولیکی:
نقش کلیدی کلسیم و تنظیم DCAD
در گاوهای خشک، در ۲۱ روز پایانی پیش از زایش، مصرف مکمل‌های کاهنده بار کاتیونی (DCAD منفی) با استفاده از کلر، گوگرد، سدیم و منیزیم به همراه مکمل ویتامینه-معدنی، باعث تحریک آزادسازی کلسیم از استخوان‌ها و افزایش حساسیت گیرنده‌های هورمون PTH می‌شود. این راهکار علمی در پیشگیری از هیپوکلسمی تحت‌بالینی و بالینی (تب شیر) بسیار مؤثر است.
تطبیق با جیره پس از زایش
با توجه به نیاز بالای مواد مغذی در این دوره و ضرورت انتقال موفق به دوره شیردهی جدید، لازم است فرمولاسیون جیره مرحله Close-up با جیره گاوهای شیرده تا حد امکان مشابه باشد تا دستگاه گوارش دام بتواند به تدریج با شرایط جدید تطبیق یابد و از بروز اختلالات گوارشی و متابولیکی جلوگیری شود.
سلنیوم و ویتامین E: افزایش ایمنی و کاهش عوارض پس از زایش
سلنیوم (Se) و ویتامین E با هم اثر سینرژیک داشته و در محافظت از سلول‌ها در برابر استرس اکسیداتیو و میکروارگانیسم مهاجم، به‌ویژه در بافت پستان و رحم پس از زایمان، نقش کلیدی دارند.
ویتامین E و سلنیوم با اثرات آنتی‌اکسیدانی قوی، در کاهش بروز جفت‌ماندگی، ورم پستان و متریت نقش حیاتی ایفا می‌کنند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کمبود این ریزمغذی‌ها با افزایش قابل توجه عفونت‌های پس از زایش همراه است.
دام‌هایی با سطح سرمی ویتامین E < 2 µg/mL در اواخر آبستنی، تا ۳ برابر بیشتر دچار جفت‌ماندگی می‌شوند.
منیزیم در پیشگیری از تتانی و حمایت از متابولیسم
منیزیم نه‌تنها برای جلوگیری از تتانی (Grass Tetany) در گاوهای چراگاهی اهمیت دارد، بلکه کوفاکتور بیش از ۳۰۰ آنزیم متابولیکی نیز هست. کمبود آن باعث کاهش آزادسازی کلسیم از استخوان و اختلال در انقباض عضلات رحمی می‌شود.
حفظ وضعیت بدنی (BCS):
استفاده از مکمل‌هایی با ترکیب مناسب مواد مغذی به حفظ وزن بدنی مناسب (BCS بین ۳٫۲۵ تا ۳٫۵) کمک کرده و خطر کتوز و کبد چرب را در دوران پس از زایش کاهش می‌دهد.
نیازهای تغذیه‌ای تلیسه‌های جایگزین
تلیسه‌های جایگزین در مرحله‌ی رشد، بلوغ و آمادگی برای ورود به دوره تولید مثل و شیردهی قرار دارند. تأمین صحیح مکمل‌های ویتامینه و معدنی در این دوره، نقش بنیادینی در سلامت و بهره‌وری آینده آن‌ها دارد:
- رشد اسکلتی و بلوغ تولیدمثلی:
تلیسه‌ها باید تا سن 13-14 ماهگی به حداقل 55-60٪ وزن بلوغ برسند تا بتوانند با موفقیت آبستن شوند. این نیاز به نسبت مناسب کلسیم به فسفر، حضور ویتامین D3، منیزیم، روی، مس و منگنز در جیره دارد. کمبود عناصر ذکر شده رشد صفحه‌های رشد استخوانی را مختل می‌کند.
- کبالت و عملکرد شکمبه
کبالت برای سنتز ویتامین B12 در شکمبه ضروری است. ویتامین B12 برای تبدیل پروپیونات به گلوکز در کبد ضروری بوده و در رشد و متابولیسم انرژی نقش دارد. کمبود آن باعث کاهش اشتها، رشد ضعیف و آنمی تغذیه‌ای در تلیسه‌ها می‌شود. کمبود کبالت < 0.11 ppm در ماده خشک خوراک، خطرناک است.
- اثر برنامه‌ریزی تغذیه‌ای (Nutritional Programming)
تغذیه ناکافی در دوران تلیسه‌گی می‌تواند منجر به کاهش عملکرد شیردهی در نخستین دوره شیردهی شود. مطالعات نشان داده‌اند که تغذیه بهینه تلیسه‌ها نه‌تنها بر وزن زنده، بلکه بر تعداد سلول‌های آلوئولی پستان و ظرفیت تولید شیر در دوره اول شیردهی اثر می‌گذارد. این اثر برنامه‌ریزی بیولوژیکی تحت عنوان Mammary Developmental Programming شناخته می‌شود.
تلیسه | (Far-off) دوره خشک | در روز | مواد مغذی | ||
تلیسه آبستن | تلیسه 12 تا 14 ماه | گوساله 6-12 ماه | |||
55000 | 40000 | 35000 | 65000 | IU | vit A |
14000 | 10500 | 10000 | 18000 | IU | Vit D |
800 | 550 | 500 | 1000 | IU | Vit E |
45 | 42 | 40 | 35 | gr | Ca |
25 | 23 | 23 | 25 | gr | P |
12 | 13 | 12 | 20 | gr | Mg |
65 | 50 | 45 | 65 | gr | K |
17 | 18 | 13 | 17 | gr | Na |
13 | 13 | 12 | 12 | gr | Cl |
23 | 18 | 17 | 22 | gr | S |
170 | 135 | 130 | 200 | mg | Cu |
2.5 | 2 | 1.8 | 2.5 | mg | Co |
6 | 4.5 | 4.5 | 5 | mg | I |
280 | 275 | 300 | 155 | mg | Fe |
430 | 380 | 350 | 450 | mg | Mn |
3.2 | 2.8 | 2 | 3.5 | mg | Se |
375 | 320 | 320 | 350 | mg | Zn |
NASEM2021
نتیجه‌گیری
با توجه به نیازهای متابولیکی و فیزیولوژیکی ویژه در دوره خشکی و مرحله رشد تلیسه‌ها، استفاده از مکمل‌های معدنی و ویتامینه نه‌تنها یک توصیه تغذیه‌ای، بلکه یک ضرورت علمی و مدیریتی در دامداری‌های صنعتی محسوب می‌شود. این مکمل‌ها نقش مهمی در حفظ سلامت، ارتقاء عملکرد تولیدمثلی، بهبود ایمنی و آماده‌سازی دام برای شرایط پرتنش آینده ایفا می‌کنند و در نهایت منجر به افزایش سودآوری و پایداری سیستم پرورشی خواهند شد.
در گاوهای خشک، استفاده از مکمل‌های تخصصی معدنی و ویتامینه باعث کاهش چشمگیر عوارض پس از زایش، بهبود تعادل کاتیونی-آنیونی و حفظ سلامت عمومی دام می‌شود.
مرحله Far-off برخلاف تصور رایج، نیازمند توجه تغذیه‌ای دقیق است، نه فقط استراحت تغذیه‌ای. استفاده صحیح از مکمل‌های معدنی و ویتامینه در این دوره، پایه‌گذار یک انتقال موفق به مراحل بعدی خواهد بود و بروز بسیاری از اختلالات متابولیک و تولیدمثلی را کاهش می‌دهد.
مدیریت دقیق گاو خشک در مرحله Close-up، حلقه‌ی اتصال بین دوره خشکی و آغاز شیردهی است. موفقیت در این دوره، پایه‌گذار تولید بالا و سلامت مطلوب در دوره شیردهی است. غفلت از این مرحله می‌تواند به بروز بیماری‌ها، کاهش تولید و افزایش هزینه‌های دامپزشکی منجر شود.
در تلیسه‌های جایگزین، مکمل‌سازی به رشد مؤثر استخوان، تقویت سیستم ایمنی، آمادگی برای تلقیح و افزایش عملکرد شیردهی در آینده کمک می‌کند.
شواهد علمی و عملی دامپروری مدرن به‌طور گسترده بر ضرورت این مداخلات تغذیه‌ای تأکید دارند.
